POEM - Pomiar Otwartego i Elastycznego Myślenia

Opis narzędzia

Autorki polskiej adaptacji: Anna Błaszczak i Marta Klocek (2022)

Podstawa: Actively Open-Minded Thinking (AOT) - Keith E. Stanovich i Richard F. West (2007)

POEM (Pomiar Otwartego i Elastycznego Myślenia) to polska adaptacja kwestionariusza AOT (Actively Open-Minded Thinking), która mierzy dyspozycję do elastycznego rozważania różnych problemów z różnych perspektyw, niezależnie od początkowo preferowanych opcji, oraz krytyczną postawę w analizowaniu informacji i formułowaniu opinii.

Ujęcie teoretyczne: Otwarte i elastyczne myślenie (AOT) to styl poznawczy charakteryzujący się czterema kluczowymi wymiarami: tendencją do rozważania alternatywnych opinii i dowodów, gotowością do wyjścia poza łatwo dostępne informacje i kontekst, chęcią zmiany perspektywy oraz brakiem epistemologicznego absolutyzmu.

Struktura narzędzia

Polska wersja POEM składa się z 8 stwierdzeń ocenianych na 6-stopniowej skali Likerta (1 = zdecydowanie się nie zgadzam; 6 = zdecydowanie się zgadzam).

Skala zawiera dwie podskale:

1. Dogmatyzm (3 pozycje)

Mierzy przywiązanie do myślenia w kategoriach "jedynej właściwej drogi" oraz lojalność wobec własnych przekonań ponad otwartość umysłu.

Przykładowe stwierdzenie: "Uważam, że lojalność w stosunku do własnych przekonań jest bardziej istotna niż 'otwartość umysłu'".

2. Otwartość na fakty (5 pozycji)

Ocenia tendencję do ignorowania nowych dowodów lub argumentów, które nie potwierdzają wcześniejszych przekonań (pozycje odwrócone), oraz znaczenie weryfikacji przekonań w świetle nowych informacji.

Przykładowe stwierdzenie: "Poglądy zawsze powinny być weryfikowane w odpowiedzi na nowe informacje i dowody".

Punktacja: Niektóre pozycje są punktowane odwrotnie. Wyższe wyniki wskazują na większą otwartość i elastyczność myślenia.

Właściwości psychometryczne

Rzetelność

POEM charakteryzuje się dobrą rzetelnością mierzoną współczynnikiem alfa Cronbacha:

• Eksperyment 1 (N=432): α = .77
• Eksperyment 2 (N=144): α = .81

Rzetelność podskal (Eksperyment 2):

• Dogmatyzm: α = .74
• Otwartość na fakty: α = .71

Trafność

Konfirmacyjna analiza czynnikowa wykazała dobrą strukturę dwuczynnikową:

• CFI = .973
• RMSEA = .074
• SRMR = .029

Trafność zbieżna:

• Potrzeba poznawczego domknięcia: ujemna korelacja (r = -.25**), szczególnie z podskalą Zamknięcie umysłu (r = -.38**)
• Potrzeba poznania: dodatnia korelacja (r = .20**)
• Test Refleksji Poznawczej (CRT): dodatnia korelacja (r = .30**)
• Zadania bazujące na prawdopodobieństwie (BRT): dodatnia korelacja (r = .38*)

Korelacja z oryginalną skalą AOT41: r = .82*** - co potwierdza, że skrócona wersja POEM skutecznie mierzy ten sam konstrukt.

Interpretacja wyników

Wyniki w badaniach normalizacyjnych:

• Średnia ogólna: M = 4.78 (SD = 0.75)
• Podskala Dogmatyzm: M = 5.04 (SD = 0.83)
• Podskala Otwartość na fakty: M = 4.63 (SD = 0.82)

Wyższe wyniki wskazują na większą dyspozycję do aktywnie otwartego myślenia, charakteryzującego się:

• Elastycznością w rozważaniu różnych perspektyw
• Otwartością na zmienianie przekonań w obliczu nowych dowodów
• Krytycznym podejściem do informacji
• Unikaniem dogmatyzmu i sztywnych kategoryzacji

Interpretację wyników należy przeprowadzać w odniesieniu do norm dla polskiej populacji dorosłych.

Zastosowanie w badaniach i praktyce

Skala POEM znajduje zastosowanie w różnych obszarach:

Badania naukowe

• Badania nad różnicami indywidualnymi w skłonnościach poznawczych
• Analiza uprzedzeń poznawczych
• Badania nad kategoryzacjami społecznymi i stereotypami
• Studia nad radykalizacją poglądów

Edukacja

• Ocena efektywności interwencji edukacyjnych mających na celu rozwój krytycznego myślenia
• Pomiar jako zmienna kontrolna w programach rozwijających umiejętności poznawcze
• Diagnoza poziomu otwartości umysłu uczniów i studentów

Psychoterapia

• Oszacowanie dyspozycji poznawczych ułatwiających przezwyciężanie nieadaptacyjnych przekonań
• Monitoring postępów w terapii poznawczo-behawioralnej

Zalety i ograniczenia narzędzia

Zalety POEM:

• Zwięzłość - tylko 8 pozycji, co czyni kwestionariusz szybkim i łatwym w zastosowaniu
• Dobre właściwości psychometryczne - zadowalająca rzetelność i trafność
• Silna korelacja z oryginałem - r = .82 z pełną wersją AOT41
• Trafność zbieżna - zgodne z przewidywaniami korelacje z innymi konstruktami poznawczymi
• Dwuczynnikowa struktura - możliwość analizy zarówno wyniku ogólnego, jak i profilu szczegółowego
• Aktualność - współczesna adaptacja odpowiadająca na potrzeby badań nad polaryzacją społeczną

Ograniczenia:

• Rzetelność podskal - nieco niższa niż dla wyniku ogólnego (zalecane stosowanie wyniku sumarycznego)
• Kulturowy kontekst - różne wersje narodowe mogą mierzyć nieco odmienne aspekty AOT
• Metoda samoopisowa - podatność na zniekształcenia związane z aprobatą społeczną
• Dynamiczność konstruktu - AOT może zmieniać się pod wpływem treningu i doświadczeń
• Brak badań długoterminowych - stabilność wyników w czasie wymaga dalszych analiz

Cztery wymiary aktywnie otwartego myślenia

Zgodnie z koncepcją Baron (2008) oraz Stanovich i West (1997), AOT charakteryzuje się czterema kluczowymi wymiarami:

1. Rozważanie alternatywnych opinii i dowodów

Aktywne poszukiwanie opinii różniących się od początkowo preferowanych wniosków, poprzez ważenie różnych argumentów za i przeciw.

2. Zmiana perspektywy (perspective-switch)

Gotowość do wyjścia poza łatwo dostępne informacje i kontekst, uznawanie danych spoza wcześniej istniejących perspektyw.

3. Dekontekstualizacja

Zdolność do zrozumienia punktu widzenia innej osoby i leżącej u jego podstaw logiki, niezależnie od tego, czy zgadzamy się z tą logiką czy nie.

4. Brak epistemologicznego absolutyzmu

Podejście do zdobywania wiedzy, które sprzeciwia się dogmatyzmowi i bezwarunkowemu akceptowaniu "jedynej słusznej drogi". Wymaga wysiłku w aktywnym poszukiwaniu informacji dla poszerzania horyzontów.

Korelaty otwartego myślenia

Badania wykazały, że wyższy poziom AOT wiąże się z:

• Niższą potrzebą poznawczego domknięcia - osoby z wysokim AOT lepiej radzą sobie z wieloznacznością i niepewnością
• Wyższą potrzebą poznania - większa chęć angażowania się w wymagające poznawczo zadania
• Refleksyjnym myśleniem - zdolność do hamowania intuicyjnych, automatycznych odpowiedzi
• Lepszym uwzględnianiem prawdopodobieństwa bazowego - mniejsza podatność na błędy wynikające ze stereotypów
• Mniejszą podatnością na uprzedzenia poznawcze - krytyczna weryfikacja informacji

AOT jest zmienną dynamiczną, zależną od wpływu treningu i doświadczenia, co czyni ją ważnym celem interwencji edukacyjnych.

Znaczenie w kontekście współczesnym

W dobie radykalizujących się światopoglądów, rosnącej polaryzacji społecznej i eskalujących konfliktów geopolitycznych, otwarte i elastyczne myślenie wydaje się kluczowe dla:

• Przyjmowania różnorodnych perspektyw
• Otwierania konstruktywnego dialogu
• Krytycznej weryfikacji różnorodnych informacji z wielu źródeł
• Radzenia sobie z różnorodnością bez uproszczonych kategoryzacji
• Przeciwdziałania radykalizacji i polaryzacji społecznej

Otwartość umysłu, elastyczność i refleksyjność myślenia, pozbawione uproszczeń i sztywnych kategoryzacji, stanowią kluczowe kompetencje współczesnego człowieka.

Źródło

Błaszczak, A., Klocek, M. (2022). Pomiar otwartego i elastycznego myślenia (POEM). Polska adaptacja kwestionariusza Actively Open-Minded Thinking (AOT). Przegląd Psychologiczny – The Review of Psychology, 65(4), 135-153. DOI: 10.31648/przegldpsychologiczny.9104

Oryginalna skala:

Stanovich, K. E., West, R. F. (2007). Natural myside bias is independent of cognitive ability. Thinking & Reasoning, 13(3), 225-247.

Stanovich, K. E., West, R. F. (1997). Reasoning independently of prior belief and individual differences in actively open-minded thinking. Journal of Educational Psychology, 89, 342-357.